مقدمه: “تأمین اجتماعی” از حقوق بنیادین اعضای جامعه است که در قانون اساسی جمهوری اسلامی ایران از آن به‌عنوان یکی از وظایف و تکالیف دولت تعبیر شده است. این موضوع در بندهای ۲ و ۴ اصل ۲۱ و اصل ۲۹ قانون اساسی مورد اشاره قرار گرفته است.
دکتر سعید کریمی، مستشار تجدیدنظر و مدیرکل بازرسی و رسیدگی به شکایات دیوان عدالت اداری، در گفت‌وگوی اختصاصی با پایگاه آموزشی مهداد به سؤالات ما در خصوص قانون تأمین اجتماعی و مشمولین این قانون، وظیفه‌ی قانونی دولت در قبال حمایت از بانوان و کودکان بی‌سرپرست، مزایای قانون تأمین اجتماعی، انواع صندوق‌های بیمه و… پاسخ داده است که می‌خوانید.
دکتر کریمی لطفاً بفرمایید در قانون مصادیق رفاه و تأمین اجتماعی چگونه بیان شده است؟
مقررات و قوانین تأمین اجتماعی سابقه دیرینه‌ای دارد ولی قانون خاص آن، قانون ساختار نظام جامع رفاه و تأمین اجتماعی مصوب سال ۱۳۸۳ است که یک ساختار جامعی را برای امور رفاهی و تأمین اجتماعی در کشور بیان می‌کند. در ماده ۱ این قانون مصادیق رفاه و تأمین اجتماعی بیان شده که شامل موارد زیر است:
الف- بازنشستگی، ازکارافتادگی و فوت.
ب- بیکاری.
ج- پیری.
د– در راه ماندگی، بی‌سرپرستی و آسیب‌های اجتماعی.
هـ- حوادث و سوانح.
و- ناتوانی‌های جسمی، ذهنی و روانی.
ز- بیمه خدمات بهداشتی، درمانی و مراقبت‌های پزشکی.
ح- حمایت از مادران به‌خصوص در دوران بارداری و حضانت فرزند.
ط- حمایت از کودکان و زنان بی‌سرپرست.
ی- ایجاد بیمه خاص بیوگان، زنان سالخورده و خودسرپرست.
ک- کاهش نابرابری و فقر.
ل- امداد و نجات.
دولت چه وظیفه‌ای در قبال حمایت از بانوان و کودکان بی‌سرپرست دارد؟
در بند ۲ اصل ۲۱، یکی از وظایف دولت حمایت از مادران به‌خصوص در دوران بارداری و حضانت فرزند و حمایت از کودکان بی‌سرپرست بیان شده است که این یکی از مصادیق بارز تأمین اجتماعی به شمار می‌رود.
همچنین در بند ۴ اصل ۲۱ یکی از وظایف دولت، ایجاد بیمه خاص بیوگان و زنان سالخورده و بی‌سرپرست است که یکی از مصادیق خوب، ایجاد حمایت بیمه‌ای و تأمین اجتماعی از بانوانی است که احتمال این‌که با مشکل تأمین اجتماعی مواجه شوند، بیشتر است؛ مثل بیوگان، زنان سالخورده و بی‌سرپرست.
بحث‌های تأمین اجتماعی به شکل بارزتر و عام‌تر در اصل ۲۱ قانون اساسی چنین مطرح شده که برخورداری از تأمین اجتماعی از نظر بازنشستگی، بیکاری، پیری، ازکارافتادگی، بی‌سرپرستی، درراه‌ماندگی، حوادث و سوانح، نیاز به خدمات بهداشتی و درمانی و مراقبت‌های پزشکی به‌صورت بیمه و غیره حقی است همگانی و دولت موظف است طبق قوانین از محل درآمدهای عمومی و درآمدهای حاصل از مشارکت مردم، خدمات و حمایت‌های مالی فوق را برای یکایک افراد کشور تأمین نماید. همان‌طور که ملاحظه می‌فرمایید به چه گستردگی و زیبایی در این اصل مقررات و حقوق بیمه‌ای و تأمین اجتماعی مردم و تکالیف دولت بیان شده است.
حق بیمه توسط چه کسی پرداخت می‌شود؟
به مبلغی که کارفرما به منظور برخورداری کارگر از مزایای بیمه به سازمان تأمین اجتماعی کشور پرداخت می‌نماید، حق بیمه گفته می‌شود. در برخی از موارد بخشی از حق بیمه توسط دولت پرداخت می‌شود و در بسیاری از موارد حق بیمه توسط خود اشخاص اعم از کارفرمایان و خود مشمولین پرداخت می‌شود.
بر طبق قانون ۳۰ درصد از دستمزد کارگر به‌عنوان حق بیمه در نظر گرفته می‌شود که این مبلغ بین کارفرما و کارگر تقسیم می‌شود. بدین ترتیب ۲۳ درصد از آن از سوی کارفرما و ۷ درصد دیگر از سوی کارگر پرداخت می‌شود اما به‌طور کلی، مسئولیت پرداخت حق بیمه به کارفرما واگذار شده است و چنانچه در این رابطه سستی کند و حق بیمه را در زمان مقرر به سازمان تأمین اجتماعی پرداخت نکند، ملزم به پرداخت جریمه خواهد بود.
مزایای خدمات بیمه‌ای چیست؟
بخشی مزایای بلندمدت است مثل بازنشستگی. بخشی دیگر مزایای کوتاه‌مدت مثل بیمه بیکاری است و همچنین تعهدات درمانی.
براساس تبصره ماده ۲ قانون ساختار نظام جامع رفاه و تأمین اجتماعی، خدمات بیمه‌های اجتماعی و درمانی به دو سطح همگانی و تکمیلی تقسیم می‌شود به‌طوری‌که:
۱- حدود خدمات بیمه‌ای همگانی را قانون تعیین می‌کند.
۲- بیمه‌های تکمیلی به آن دسته از خدمات بیمه‌ای گفته می‌شود که علاوه‌بر سطح خدمات بیمه‌های همگانی، با انعقاد قراردادهای انفرادی یا گروهی فی‌مابین بیمه‌شده و بیمه‌گر و پرداخت حق بیمه توسط بیمه‌شده انجام می‌پذیرد و دولت در قبال آن تعهد مالی ندارد اما مکلف به پشتیبانی حقوقی و قانونی لازم از این‌گونه بیمه‌ها می‌باشد.
مشمولین صندوق‌های بیمه‌ای به لحاظ مقررات چه تفاوتی با یکدیگر دارند؟
براساس ماده ۴ قانون تأمین اجتماعی، مشمولین قانون تأمین اجتماعی عبارت‌اند از:
افرادی که به هر عنوان در مقابل دریافت مزد یا حقوق کار می‌کنند. سازمان بیمه تأمین اجتماعی در این خصوص مکلف است با استفاده از مقررات عام قانون تأمین اجتماعی، صاحبان حرف و مشاغل آزاد را به‌صورت اختیاری در برابر تمام یا قسمتی از مزایای قانون تأمین اجتماعی بیمه نماید.
نکته‌ای که در این رابطه باید دقت داشته باشیم این است که مشمولین تأمین اجتماعی و صندوق‌های دیگر متفاوت‌اند و مقررات مربوط به آن‌ها تفاوت دارد. مشمولین بازنشستگی شرکت‌های تابعه وزارت نفت نیز مقررات خاص خود را دارند. بنابراین، با توجه به تفاوت‌هایی که وجود دارد، باید مقررات خاص هر حوزه را دید و بررسی کرد.
انواع صندوق‌های بیمه را نام ببرید؟
مهم‌ترین صندوق‌ها به ترتیب عبارتند از: صندوق تأمین اجتماعی، بازنشستگی کشوری، صندوق تأمین اجتماعی نیروهای مسلح و صندوق‌های کوچک‌تری مثل صندوق بازنشستگی فولاد، صندوق بازنشستگی بانک‌ها و …
مقررات مربوط به هر یک نیز متفاوت است؛ یعنی در خصوص مقررات تأمین اجتماعی نیروهای مسلح باید به آیین‌نامه تأمین اجتماعی نیروهای مسلح مراجعه کنیم.
مهم‌ترین و گسترده‌ترین صندوق ازنظر پوشش بیمه‌ای، کدام صندوق است؟
مهم‌ترین و گسترده‌ترین صندوق ازنظر پوشش بیمه‌ای، صندوق تأمین اجتماعی است. لذا در فرصت موجود، به مقررات تأمین اجتماعی می‌پردازیم.
مشمولین مقررات تأمین اجتماعی به‌طورکلی به چند دسته تقسیم می‌شوند؟
مشمولین مقررات تأمین اجتماعی را می‌توانیم در یک تقسیم‌بندی کلی به ۵ دسته تقسیم کنیم:
۱-بیمه‌شدگان اجباری
۲-بیمه‌شدگان اختیاری
۳-رانندگان
۴-کارگران ساختمانی
۵-مستخدمین دولتی که تحت پوشش صندوق تأمین اجتماعی هستند و مقررات متفاوتی دارند.
آقای دکتر بعنوان اولین سؤال بفرمایید که براساس قانون تأمین اجتماعی، بیمه‌شده اجباری به چه کسی گفته می‌شود؟
در این رابطه بند الف ماده ۴ قانون تأمین اجتماعی اشاره می‌کند که هر شخصی که در مقابل دریافت مزد و حقوق کار می‌کند، باید تحت پوشش اجباری بیمه اجتماعی قرار بگیرد. به این معنا که هر کارفرمایی که کارگری را استخدام می‌کند که برایش کار کند مکلف است او را بیمه تأمین اجتماعی کند. براساس مقررات موجود، یکی از حقوق کارگران هم همین است؛ یعنی براساس ماده ۱۴۸ قانون کار، کارگر حق برخورداری از بیمه تأمین اجتماعی را دارد.
چه توصیه‌ای به کارگران و کارفرمایان دارید؟
اول این‌که کارفرمایان دقت داشته باشند که حتماً کارگران خود را به‌محض اشتغال به کار بیمه کنند زیرا اگر خدای‌ناکرده در حین کار اتفاقی برایشان بیافتد و بیمه نباشند، جهت استفاده از مزایای فوت، حوادث و بازنشستگی دچار مشکل می‌شوند. مثلاً اگر کارگری در محیطی که بیمه نشده است، کار کند و دچار حادثه شود یا فوت کند، این شخص به دلیل این‌که بیمه نداشته مشمول مزایای قانون تأمین اجتماعی نخواهد شد و ورثه آن مجبور می‌شوند برای احقاق حق ابتدا بیمه پردازی را اثبات کنند و بعد از مزایای آن استفاده کنند و یا اگر کارگر ساختمانی فوت کند و بیمه نداشته باشد، تأمین اجتماعی مسئولیت آن را نمی‌پذیرد ولی اگر بیمه باشد ورثه می‌تواند از مزایای قانونی بیمه تأمین اجتماعی استفاده کند و اگر خودش ازکارافتاده شود، می‌تواند تحت پوشش ازکارافتادگی قرار گیرد.
از سوی دیگر کارگران عزیز هم باید به این نکته توجه داشته باشند که پیگیر این موضوع باشند که به‌محض اشتغال به کار یا مدت کوتاهی بعد، کارفرما آن‌ها را بیمه کند و نامشان در سامانه تأمین اجتماعی درج شود تا از مزایای آن استفاده کنند؛ مثل مزایای درمان، بازنشستگی، بیمه بیکاری و… .
بیمه شده اختیاری به چه کسی گفته می‌شود؟
قسم دوم از مشمولین اصطلاحاً بیمه‌شدگان اختیاری هستند. یک‌سری اشخاص خودشان کارفرما هستند. مثلاً فردی خودش سوپرمارکت دارد یا مدیرعامل شرکت است. قانون‌گذار برای این‌که این اشخاص را هم مشمول قانون تأمین اجتماعی قرار دهد، این امکان را فراهم کرده که آن‌ها هم با پرداخت حق بیمه اختیاری مشمول مقررات تأمین اجتماعی شوند.
بیمه اجباری و اختیاری چه تفاوتی با هم دارند؟
تفاوت این دو قسم یکی ازاین‌جهت است که بیمه اجباری، تکلیفی می‌باشد؛ یعنی حتماً فرد باید توسط کارفرما بیمه شود ولی در بیمه اختیاری فرد مختار است خودش را بیمه کند و الزامی وجود ندارد. البته حق بیمه این دو قسم و نحوه پرداختش با هم تفاوت دارد. به‌عنوان‌مثال، حق بیمه اختیاری بیشتر از بیمه اجباری می‌باشد.
آیا اتباع ایرانی که در خارج از کشور اشتغال دارند می‌توانند خود را بیمه تأمین اجتماعی نمایند؟
یک قسم از بیمه‌های اختیاری، فعالیت اتباع ایرانی در خارج از کشور است. این افراد به‌طور اختیاری می‌توانند مشمول مقررات تأمین اجتماعی قرار بگیرند و حق بیمه خود را پرداخت کنند.
لطفاً در مورد بیمه‌ی رانندگان هم توضیح بفرمایید که مقررات بیمه این افراد چگونه است؟
یک قسم دیگر بیمه شدگان که مقررات خاص خود را دارند، بیمه‌ی رانندگان است. درواقع، قسم سوم از مشمولین قانون تأمین اجتماعی رانندگان حمل‌ونقل، بار و مسافر است. در این رابطه ماده‌واحده‌ای وجود دارد که بر اساس این قانون مقررشده که این اشخاص حق بیمه مقرر در قانون مذکور را رأساً و برمبنای درآمدی که همه‌ساله بر اساس مقررات تأمین اجتماعی تعیین می‌شود، پرداخت کرده و از مزایای این قانون استفاده کنند. تردد رانندگان در جاده‌ها منوط به داشتن دفترچه‌های معتبر از سازمان حمل‌ونقل و پایانه‌های کشور است و صدور، تمدید و تجدید این دفترچه کار، مستلزم پرداخت حق بیمه و ارائه گواهی پرداخت به سازمان تأمین اجتماعی می‌باشد.
در این رابطه شرکت‌ها و مؤسسات حمل‌ونقل اعم از بار و مسافر مکلف‌اند از تحویل کالا یا مسافر به راننده‌ای که فاقد دفترچه‌ی کار است، خودداری کنند. این مکانیسم باعث شده که یک حالت بیمه اجباری هم برای رانندگان حمل ونقل، بار و مسافر ایجاد شود؛ چون کار آن‌ها منوط به داشتن دفترچه کار است و داشتن دفترچه کار مستلزم داشتن سابقه بیمه‌ای و پرداخت حق بیمه می‌باشد و هدف آن افزایش پوشش بیمه‌ای و گسترش خدمات تأمین اجتماعی به رانندگان بار و مسافر است.
قانون‌گذار برای گسترش بیمه تأمین اجتماعی کارگران ساختمانی چه تدابیری در نظر گرفته است؟
یک قسم دیگری از بیمه‌شدگان که قانون‌گذار برای گسترش بیمه تأمین اجتماعی به آن‌ها توجه داشته، کارگران ساختمانی است. کارگران ساختمانی اعم از این‌که در کار احداث ساختمان، تجدید و یا تخریب ساختمان باشند، به دلیل این‌که بسیاری از اوقات بصورت منظم و پیوسته برای کارفرمای خاصی کار نمی‌کنند و حتی ممکن است یک یا چند روز برای یک کارفرما به کار بپردازند، قانون‌گذار یک مکانیزم پرداخت بیمه متفاوتی را برای آن‌ها در نظر گرفته است که بخشی از حق بیمه آن‌ها از عوارض صدور پروانه ساختمانی اخذ می‌شود که برای احداث ساختمان‌ها در نظر گرفته می‌شود.
به نقل از سایت: مهداد
