حقوق متقابل والدین و فرزندان

بدون تردید خانواده اولین، مهم‌ترین و اصیل ترین کانون در جامعه است که فرزند در این مهد محبت چشم می‌گشاید و بر اساس نگرش و دیدگاه‌های پدر و مادر تربیت می گردد. بر اساس آموزه‌های اسلامی، مرد وظیفه تأمین مخارج زن و فرزندان خود را بر عهده دارد و زن به‌عنوان محور کانون خانواده با همکاری همسر به امر مهم تربیت فرزندانی صالح و سالم خواهند پرداخت تا به‌همراه آرامش و آسایش رشد کرده و به تحصیل و تهذیب بپردازند.

حقوق و تکالیف پدر

قانونگذار برای حمایت از فرزندان به وضع یکسری وظایف و تکالیف الزامی برای والدین مثل حق ولایت و سرپرستی، حق اداره اموال فرزند، حق حضانت و نگهداری پرداخته که باید والدین در اعمال و اجرای این حقوق، صلاح و نفع فرزندان را در نظر داشته باشند. قانونگذار حق ولایت را به‌عنوان اصلی‌ترین حق بر فرزند، بر عهده پدر و جد پدری گذاشته است. مواد ۱۱۸۰ و ۱۱۸۱ قانون مدنی حق ولایت بر فرزند نابالغ و تا پیش از رشد را بر عهده پدر و جد پدری قرار داده است. ولایت پدر بر فرزندان بیشتر ناظر به جنبه اقتصادی زندگی فرزند و اداره امور مالی فرزند مانند بنام کردن ملکی و یا افتتاح دفترچه حساب بانکی است. همچنین مسئولیتی‌هایی مانند تأمین مخارج و هزینه‌های لازم برای نگهداری شامل خوراک و پوشاک و هزینه‌های مربوط به تحصیل، تفریح، پیشرفت و … که تحت عنوان نفقه در ماده ۱۱۹۹ قانون مدنی عنوان شده است، همگی از آثار حق ولایت پدر بر فرزند به‌حساب می‌آید که جنبه تکلیفی آن غلبه دارد.

حق ولایت

بر اساس حق ولایت، حق مدیریت اموال و دارایی فرزند نیز بر عهده پدر و جد پدری (به‌عنوان ولّی خاص) است. در این‌باره به ماده ۱۱۸۳ قانون مدنی استناد می‌شود و تا زمانی که فرزند به سن رشد نرسیده گرچه قادر به تصرف در امور غیر مالی است، لیکن به‌لحاظ اینکه قدرت تشخیص سود از زیان را ندارد تا قبل از سن رشد، پدر به مدیریت اموال و دارایی فرزند می‌پردازد. مطابق ماده ۱۲۱۰ قانون مدنی اصلاحی سال ۱۳۷۰، سن بلوغ برای پسر ۱۵ سال قمری و دختر ۹ سال قمری تعیین شده است و لیکن سن رشد ۱۸ سال شمسی است که تا قبل از این سن، پدر می‌تواند در محدوده مصحلت فرزند معامله‌ای برای وی انجام دهد یا از وجوه متعلق به وی، بهره‌برداری اقتصادی کند یا مالی را برای فرزند بخرد یا اموالش را بفروشد و وجه حاصله را به صلاح‌دید خود و برای مصلحت فرزند سرمایه‌گذاری کند یا اقداماتی دیگری انجام دهد. البته بر اساس ماده ۱۱۸۴ اصلاحی هرگاه پدر یا جد پدری طفل، صلاح و مصلحت فرزند صغیر را رعایت نکند و مرتکب اقداماتی شود که موجب ضرر فرزند شود، به تقاضای یکی از نزدیکان وی یا به‌درخواست رئیس حوزه قضایی پس از اثبات، دادگاه پدر را از سمت ولایت عزل و از تصرف در اموال فرزند منع و برای اداره امور مالی وی فرد صالحی را به عنوان قیم تعیین می‌ کند. به‌این‌ترتیب، هر چند شخص یا مقامی پدر را به سمت ولایت منصوب نکرده است، دادگاه می ‌تواند بر اساس قانون، وی را از این سمت عزل کند و برای اداره اموال فرزند صغیر، طبق مقررات مربوط به قیمومت (مواد ۱۲۰۷ به بعد قانون مدنی) اقدام کند.

حقوق و تکالیف مادر

در این میان، مادر در هیچ فرضی نمی‌تواند ولّی خاص طفل باشد و حق ولایت در حد آزادی و اختیارات ولّی قهری را داشته باشد. در صورتیکه طفل، پدر یا جد پدری نداشته باشد که در این صورت مادر می ‌تواند طبق مقررات قانون مدنی، فقط به عنوان قیّم، البته تحت شرایط قانونی، تعیین شود. در نتيجه وظایفی که جنبه اقتصادی و مالی دارد به‌طور‌کلی بر عهده پدر است که مقنن در قالب حق ولایت بر ذمه وی گذاشته است.

در خصوص تکالیف مادر نسبت به فرزند، صرف‌نظر از اینکه بنا‌به فصل هفتم قانون مجازات اسلامی سقط جنین بجز در شرایط خاصی ممنوع و مرتکب محکوم به پرداخت دیه خواهد شد، باب دوم کتاب هشتم قانون مدنی تحت عنوان نگهداری و تربیت اطفال، وظایفی را بطور خاص بر عهده مادر گذارده است. از جمله اینکه درباره حق نگهداری و تربیت طفل، در ماده ۱۱۶۸ حضانت و نگهداری طفل را هم حق و هم تکلیف والدین عنوان کرده و تا زمانی که میان والدین جدایی صورت نگرفته باشد، این حق مبتنی بر تکلیف، متعلق به پدر و مادر است و هیچ‌ یک بر دیگری اولویتی ندارند. البته باید توجه داشت که نگهداري و مراقبت، علاوه براینکه شامل نظافت و تغذيه طفل مي‎شود، تربيت وی را نیز در بر می گیرد که شامل آموزش آداب و رسوم اجتماعي،‌ مذهبي و فرهنگي و پرورش استعدادهاست و مادر به‌لحاظ ویژگی‌های خدادادی، نقش مهمتری از این جهت بر عهده دارد.

حقوق و تکالیف فرزندان

فرزندان نیز در مقابل پدر و مادر وظیفه مطیع بودن و احترام و تکریم دارند. زیرا حسب آموزه‌های دینی نيكي به پدر و مادر برترين وسيلۀ قرب به خدا و شريف‌ترين سعادت‌هاست. اسـلام در مورد احترام به والدين آنقدر تاكيد كرده است كه در كمتر مساله‌اى ديده مى شود. در چهار سوره قرآن مجيد (سوره بقره آیه ۸۳، سوره نساء آیه ۳۶، سوره انعام آیه ۱۵۱، سوره اسراء آیه ۲۳) نيكى به والدين بلافاصله بعد از مساله توحيد قرار گرفته است. اهميت اين موضوع تا آن پايه است كه هم قرآن و هم روايات صريحا توصيه مى كنند كه حتى اگر پدر و مادر كافر باشند، رعايت احترام شان لازم است. بنابراین فرزندان وظیفه دارند از والدین خود در حد متعارف اطاعت کنند و احترام آنان را نگاه دارند و بعد از رسیدن به سن کبر، در صورت نیاز والدین خود، به شرط تمکّن باید نفقه آنان را براساس مقررات مربوط به نفقۀ اقارب پرداخت کنند.

تکالیف پس از طلاق

زمانی که میان پدر و مادر جدایی و طلاق رخ دهد و فرزند صغیر و غیر رشید نیز داشته باشند، شرایط سنی فرزند، ملاک اولویت داشتن والدین در خصوص حضانت در نظر گرفته می‌شود. پس از جدایی والدین از یکدیگر، تا زمانی که فرزند به هفت سالگی برسد، مادر برای حضانت فرزند بر پدر اولویت دارد و پس از هفت سالگی اولویت حضانت با پدر است. این موارد در ماده ۱۱۶۹ قانون مدنی و هم‎چنین ماده ۴۳ قانون حمایت خانواده آمده است. اما این اولویت داشتن دالِّ بر این نیست که مطلقاً و الزاماً حق حضانت تا پیش از هفت سالگی بر عهده مادر و پس از آن بر عهده پدر باشد؛ در واقع اگر بر دادگاه ثابت شود که مادر یا پدر در آن شرایط سنی، صلاحیت نگهداری طفل را نداشته باشند حق حضانت و نگهداری به فرد صالح سپرده می‌شود حتی اگر شخص ثالثی باشد، این مورد نیز در ماده ۱۱۷۳ قانون مدنی اصلاحی سال ۱۳۷۶ مورد بحث قرار گرفته است. هم‎چنین از ماده ۴۴ قانون حمایت خانواده چنین استنباط می‎شود، اگر مادر حضانت طفل را بر عهده داشته باشد، حق دارد تا میزان مخارج زندگی فرزند، در اموال و دارایی او دخالت کند.

ولایت و حضانت

حق ولایت و حق حضانت، دو نمونه از مهم‌ترین حقوق والدین در خصوص فرزندان هستند و با وجود این‎که بین آنان جدایی حاصل شود، دال بر این نیست که بتوانند از این حق صرف‌‎نظر کنند، بلکه به‎جهت غلبه جنبه تکلیفی آن، مقنن علاوه بر این‎که به والدین اجازه کناره‌گیری از ولایت و حضانت فرزند را نمی‌دهد، کوتاهی و اهمال در آن را نیز نکوهیده شده و در ماده ۱۱۷۳ قانون مدنی و ماده ۵۴ قانون حمایت خانواده ضمن ذکر مصادیق عدم مواظبت و یا انحطاط اخلاقی هر یک از والدین، ضمانت اجرای قانونی برای آن تعیین کرده است. باید خاطرنشان کرد، غیر از حق ولایت و حضانت، حقوق دیگری را نیز قانون برای والدین در نظر گرفته مانند این‎که طبق ماده ۱۱۷۹ همین قانون حق تنبیه متعارف طفل را نیز به والدین داده ‌است که تا حدی که جنبه تأدیبی داشته باشد، قانونی محسوب می‎شود.

از جمله حقوق دیگر والدین پس از جدایی از یکدیگر این‎که؛ برابر ماده ۲۹ قانون حمایت خانواده اگر حضانت و نگهداری فرزند به یکی از والدین سپرده شود، دیگری حق ملاقات فرزند خود را خواهد داشت و پدر یا مادر نگهدارنده طفل نمی‌تواند عملی انجام دهد که ناقض حق ملاقات فرزند باشد. این مورد هم‎چنین در مواد۴۰، ۴۱ و ۴۲ قانون حمايت خانواده مورد تأکید قرار گرفته است. اگر برای ملاقات مخالفت شد در صورتی‎که پدر یا مادری که دارای حق حضانت است، از ملاقات طرف دیگر (که طبق دستور دادگاه دارای حق ملاقات است) ممانعت کند، برای اجرای دستور دادگاه به نیروی انتظامی سپرده می‎شود و عنداللزوم می‎توان از ضمانت اجرایی ماده ۶۳۲ قانون مجازات اسلامی نیز استفاده کرد.