مفهوم اجرت المثل و مصادیق آن
اشاره: از آنجائیکه از منظر حقوقی کار هر شخصی ارزش دارد لذا هر کس که خدماتی را برای دیگری انجام دهد، مستحق دریافت مبلغی بعنوان اجرت کارش می‌باشد، که میزان آن بر اساس توافق بین طرفین تعیین می‌گردد. اما در صورتیکه دو طرف در میزان این اجرت به توافق نرسند و یا به هر دلیلی میزان آن را تعیین نکنند، با نظر اهل خبره و کارشناس بر اساس کار مشابهی که عرفاً انجام می‌شود ارزیابی، که در اصطلاح اجرت المثل گفته می‌شود. این امر در خصوص استفاده از اموال دیگران نیز کاربرد دارد که در ادامه به ابعاد آنها اشاره می‌شود.
تعریف اجرت المثل
اجرت المثل به معنای این‌استکه اجرت انجام یک کار و یا استفاده از مال دیگری، در مقایسه با نمونه‌های مشابه به چه میزان است. برای نمونه هنگامی که گفته می‌شود اجرت المثل رنگ زدن یک ساختمان چقدر است، منظور اجرتی است که در واقع باید در ازای رنگ‌آمیزی ساختمانی مشابه ساختمان موجود پرداخت کرد. همچنین اجرت المثل سکونت در یک خانه به معنای مبلغی است که باید در سکونت در خانه‌ای مشابه خانه مورد نظر پرداخت شود.
بطور کلی صحبت از اجرت المثل زمانی به میان می‌آید که در روابط اقتصادی توافق یا قراردادی میان طرفین وجود نداشته باشد. برای نمونه هرگاه در مثال نخست طرفین توافق کرده باشند که در ازای رنگ‌آمیزی یک ساختمان دو طبقه واقع در فلان خیابان مبلغ ۱۰ میلیون تومان پرداخت شود، می‌توان مبلغ مورد نظر را مطالبه کرد و جایی برای پرداخت اجرت المثل وجود ندارد. این در حالی است که اگر به هر دلیل قراردادی وجود نداشته باشد یا قرارداد موجود به دلیلی باطل شود، دادگاه بررسی می‌کند که در عرف، در ازای رنگ‌آمیزی ساختمانی با مشخصات گفته شده چقدر پرداخت می‌شود و همین مبلغ را مورد حکم قرار می‌دهد.
مصادیق مختلف اجرت المثل
یکی از موارد مطالبه اجرت المثل تصرف غاصبانه است که در این ارتباط ماده ۳۲۰ مقرر می‌دارد: نسبت به منافع مال مغصوب، هر یک از غاصبین به اندازه‌ی منافع زمان تصرف خود و ما بعد خود ضامن است، اگر چه استیفای منفعت نکرده باشد.
از طرفی دیگر، مطابق ماده ۳۳۷ قانون مدنی: هر گاه کسی بر حسب اذن صریح یا ضمنی، از مال غیر استیفای منفعت کند، صاحب مال مستحق اجرت‌المثل خواهد بود، مگر اینکه معلوم شود که اذن در انتفاع، مجانی بوده است.
بنابراین در فرضی که شخصی متصرف ملک یا مال متعلق به دیگری باشد و به جهت عدم وجود قرارداد و عدم توافق بر سر میزان اجاره بها یا اجرت از آن مال استفاده کند استفاده کننده از منافع، موظف است مطابق تشخیص عرف و طبق نظر کارشناس برابر ایام استفاده به موجر و صاحب مال مبلغی پرداخت کند.
همچنین بر اساس ماده ۴۹۴ قانون مدنی: عقد اجاره بمحض انقضاء مدت بر طرف می‌شود و اگر پس از انقضاء آن مستأجر عین مستأجره را بدون اذن مالک مدتی در تصرف خود نگاه دارد موجر برای مدت مزبور مستحق اجرت‌المثل خواهد بود اگرچه مستأجر استیفاء منفعت نکرده باشد. لهذا اگر در پایان مدت اجاره، مستاجر ملک را تحویل ندهد و بدون اذن مالک به تصرف خود ادامه دهد، برای مدت مزبور موظف به پرداخت اجرت المثل به موجر خواهد بود.
از مصادیق دیگر اجرت المثل، تصرفات انحصاريِ احدي از ورّاث در ملک موروثی اعم از خانه، آپارتمان و يا مغازه است. در این ارتباط متصرف مکلف به پرداخت معادل اجاره مشابه همان ملک به سایر ورّاث می‌باشد. در غیر اینصورت بر طبق ماده ۴۳ قانون اجراي احکام مدني در مواردیکه حکم خلع ید علیه متصرف ملک مشاع به نفع مالک قسمتی از ملک مشاع صادر شده باشد، از تمام ملک خلع ید می‌شود.
همچنين در مجتمع هاي آپارتماني تصرفات انحصاري يکي از ساکنين نسبت به مشاعات آنها بدون تحصيل رضايت ساير مالکين از مصادیق دریافت اجرت المثل است. نتيجتاً مستلزم پرداخت اجاره بهای ملک مزبور به ساير مالکین به نسبت سهم هريک از آنهاست.
اجرت المثل ایام زوجیت
مطابق تبصره ماده ۳۳۶ قانون مدنی، یکی از حقوق مالی که زنان به دلیل عقد نکاح از آن بهره‌مند می‌شوند، اجرت المثل است. به طور کلی زنان در خانواده کارهای گوناگونی انجام می‌دهند. برای مثال پخت و پز می‌کنند، ظرف‌ها را می‌شویند و به کارهای خانه رسیدگی می‌کنند و بعنوان مادر نیز به فرزندان خود شیر می‌دهند. از منظر قانونی و البته شرعی، زنان می‌توانند در قبال انجام این کارها از همسر خود از طریق دادگاه خانواده وجوهی مطالبه نمایند، مگر آن‌که ثابت شود که آنان این کارها را به طور مجانی و بدون انتظار دریافت اجرت (به صورت تَبرُعی)، انجام داده‌اند.
اجرت المثل اموال غیر منقول
گاهی در قبال استفاده از اموال باید مبلغی پول بعنوان ارزش تخمینی آنها پرداخت کرد که از نمونه های آن، فرض کنیم برای مدت ۲ هفته از خودروی دیگری استفاده کنیم که در صورت مطالبه‌ی مالک موظفیم مبلغی در قبال استفاده‌ی دو هفته‌ای خود به وی پرداخت کنیم.
همچنین اگر شخصی راننده تاکسی باشد و از این راه کسب درآمد کند، لکن سانحه تصادفی باعث شود که برای مدتی به آن دسترسی نداشته باشد. در اینصورت به ازای درآمد روزانه، باید اجرت المثل ایام مذکور به وی پرداخت شود.
نکته‌ی حائز اهمیت این است که اجرت المثل در مثال‌های بالا و در سایر موارد زمانی قابل مطالبه است که قراردادی میان طرفین وجود نداشته یا قرارداد موجود باطل باشد. بنابراین هرگاه در خصوص استفاده از نیروی کار قراردادی میان طرفین تنظیم شده باشد، دیگر مجالی برای مطالبه‌ی اجرت المثل نیست و رقم مندرج در قرارداد، طبق توافق طرفین قابل پرداخت است. ولی در همین مثال اگر استفاده از کارگر زیر ۱۵ سال موجب بطلان رابطه کارگری شود، وی استحقاق مطالبه اجرت المثل ایام اشتغال را دارد و به بهانه بطلان قرارداد از آن محروم نمی‌شود.
مراحل مطالبه اجرت المثل ایام تصرف ملک
دعوای مطالبه اجرت المثل ایام تصرف ملک در دادگاه محل وقوع ملک مطرح می شود و از این حیث قابل مقایسه با مطالبه طلب (وجه نقد) یا اجرت المسمی نیست که در دادگاه محل اقامت خوانده مطرح شود. البته خواسته مطالبه اجرت المثل ایام تصرف چون اصولاً در ابتدای دادرسی دقیقاً مشخص نیست و تعیین آن منوط به اظهار نظر کارشناس است ولو اینکه دعوای مالی محسوب می شود با هزینه دادرسی چندانی مواجه نیست.
جمع بندی از بحث
– ار آنجائیکه زن تکلیفی به انجام کارهای منزل ندارد در صورت انجام و عدم اثبات تبرع از سوی مرد، زن حق مطالبه اجرت المثل ایام زوجیت را خواهد داشت.
– در فرضی که شخصی غیر از مالک متصرف ملک یا مالی باشد و از منافع ملک یا مال بهره ببرد و استفاده نماید و به جهت عدم وجود قرارداد و عدم توافق بر سر میزان اجاره بها یا اجرت از آن مال استفاده کند، استفاده کننده از منافع، موظف است به موجر و صاحب منافع مبلغی پرداخت کند که به آن اجرت المثل گفته می شود.
– ملاک تشخیص میزان اجرت المثل، قضاوت عرف و جامعه از میزان اجاره بهاست و کارشناس رسمی دادگستری مقدار آن را تعیین می کند.
– در مقابل اجرت المثل واژه اجرت المسمی قرار دارد و منظور از آن موردی است که طرفین برای استفاده از منافع و در مورد میزان اجاره بها توافق می‌نمایند.
– به جهت پیچیدگی دعوای مطالبه اجرت المثل توصیه می شود که حتماً قبل از هر اقدامی با یک متخصص و با تجربه مشاوره شود.
