مفهوم نیابت قضایی

مقدمه: در هر موضوع مطروحه در دادگستری اولین سؤالی که پیش می‎آید این‎که؛ آیا آن مرجع صلاحیت رسیدگی به پرونده مطرح شده را دارد یا نه، و در صورتی‎که این امر از طریق نیابت قضایی انجام شود می‎توان گفت که یک محکمه‎ای که صالح به رسیدگی است ممکن است بررسی دلایلی را به محکمه دیگری واگذار ‎کند. در واقع نیابت قضایی امکان دسترسی به دلایل یا انجام تحقیقات درباره دعوی یا شکایت اقامه‌ شده را برای دادگاه رسیدگی‌کننده، ‎آنهم در شرایطی که خارج از مقر دادگاه صلاحیت‌دار باشد، فراهم می‌کند. بنابراین اگر سرقت خودرویی به‎طور مثال در حوزه قضایی شهرستان دماوند واقع شود لیکن محل اختفای سارق فیروزکوه باشد، در این ‎صورت با توجه به صلاحیت دادسرای دماوند از جهت محل وقوع جرم، دستگیری متهم و دلالت وی طی نیابتی به دادسرای فیروزکوه سپرده خواهد شد.
تعریف نیابت قضایی
نیابت قضایی، یکی از تاسیسات حقوقی است که امکان تحصیل دلیل و بررسی آن را توسط مرجع قضایی دیگر فراهم می‌کند تا روند رسیدگی تسهیل و امکان احقاق حق برای دادگاه رسیدگی‌کننده ممکن شود. نیابت قضایی امکان دسترسی به دلایل یا انجام تحقیقات درباره دعوی یا شکایت اقامه ‌شده را برای دادگاه رسیدگی‌کننده، آن هم در شرایطی که خارج از مقر دادگاه صلاحیت‌دار باشد، فراهم می‌کند.
در صورتی‎که دادگاه مأمور نیابت قضائی جزء حوزه قضائی دادگاه نیابت دهنده باشد نیابت امری اختیاری است. به طور مثال دادگاه شهرستان که قرار تحقیقات محلی صادر نموده و باید در حوزه دادگاه بخش که جزء همان شهرستان است قرار اجراء نماید یا به ‎دادگاه بخش نیابت قضائی بدهد. لیکن نکته مهم این‎که؛اگر محل اجرای قرار خارج از حوزه قضائی دادگاهی است که دعوی در آن مطرح است در اینصورت با توجه باین‎که انجام ‎وظیفه هر دادرسی محدود به حوزه قضائی خود او می‎باشد، ضرورت دارد این امر الزاماً از طریق اعطاء نیابت قضائی انجام پذیرد.
حدود و ثغور نیابت قضایی
بطور کلی نیابت قضایی امکان تحصیل دلیل و بررسی آن را توسط مرجع قضایی دیگر فراهم می‌کند تا روند رسیدگی تسهیل و امکان احقاق حق برای دادگاه رسیدگی کننده میسر شود. هدف از تدوین مقررات قانونی نیابت قضایی در قالب مقررات شکلی در مسائل جزایی و مدنی، جلوگیری از وقفه احتمالی در رسیدگی‌هاست. در واقع آنجایی‎که هر مرجع قضایی از لحاظ صلاحیت محلی محدود به یک حوزه مشخصی است (منظور از حوزه قضایی عبارت است از قلمرو یک بخش یا شهرستان و یا نقاط معینی از شهرهای بزرگ) و همیشه نمی‎توان رسیدگی را محدود به همان حوزه قضایی نمود، و نیز به‎لحاظ این‎که در برخی موارد دعوی در صلاحیت یک حوزه قضایی است لیکن دلائل مربوط به آن در حوزه دادگاه دیگر وحتی خارج از مرزهای کشور می‎باشد، در این‎صورت نیابت قضایی برای رفع مشکل فوق مطرح می‎گردد و به این معنی است که در هر موردی که رسیدگی به دلایلی خارج از حوزه قضایی مرجعی است، موضوع را از طریق اعطای نیابت دنبال می‎کند.
شایان ذکر است در بحث نیابت قضایی اساساً بحث صلاحیت قضایی به معنای خاص آن توسط دادگاه دیگر مطرح نیست، بلکه هر دادگاه یا مرجعی که امکان انجام مورد نیابت برایش فراهم باشد به درخواست دادگاه اعطا‌کننده نیابت مکلف به اجرای مفاد قرار نیابت است. بنابراین در موضوع نیابت قضایی دعوای دیگری مورد نظر نیست بلکه همان دعوی یا شکایت اولیه‌ است که مطرح شده است اما بخشی از رسیدگی و تحقیقات به دادگاه دیگری که امکان عملی اجرای قرار نیابت برایش فراهم است، اعطا می‌شود.
نیابت قضایی در امور مدنی
هنگام رسیدگی به کلیه پرونده‎هایی که در صلاحیت دادگاه‎های حقوقی است، ممکن است دادگاه اقدام به صدور نیابت قضایی کند. همان‌طور که در زندگی روزمره ممکن است شخصی، فرد دیگری را نایب خود قرار دهد، دادگا‌ه‎ها نیز ممکن است اقدام به اعطای نیابت کنند.
به‎موجب ماده ۲۹۰ قانون آیین دادرسی مدنی، در مواردی‎که رسیدگی به دلایلی از قبیل تحقیقات از مطلّعان و گواهان، معاینه محلی یا هر اقدام دیگری، باید خارج از محدوده دادگاه رسیدگی‌کننده به دعوی انجام گیرد، این مرجع به دادگاه صلاحیت‌دار محل نیابت می‌دهد تا حسب مورد اقدام لازم معمول و نتیجه را طی صورت‌‎جلسه‎ای به دادگاه نیابت‎‌دهنده ارسال کند. به‎عبارت دیگر دادگاه برای رسیدن به برخی حقایق مجبور به جمع‌آوری دلایلی است که در حوزه قضایی دیگر واقع شده است.
به طور مثال دعوایی به خواسته بطلان بیع نامه ای در دادگاه اصفهان در حال رسیدگی است و نیاز به تحقیق از مطلعین درباره این مسأله ضرورت دارد. فرض کنیم مطلّعین در شیراز زندگی می‌کنند که در این‎صورت دادگاه رسیدگی کننده به مرجع قضایی شیراز نیابت می‌دهد تا تحت نظر یکی از قضات، آن‎ها را احضار و تحقیقات را انجام دهد و نتیجه تحقیقات را به دادگاه نیابت دهنده (اصفهان) بفرستد.
البته صدور قرار نیابت قضایی می‌تواند به دلایل مختلفی دیگری نیز صورت پذیرد از جمله این‎که، در صورت زندانی بودن خوانده در شهر دیگر باید نسخه ثانی دادخواست و ضمائم آن جهت ابلاغ به زندانی به اداره ابلاغ دادگاه و یا زندان آن محل ارسال تا چنان‎چه خوانده دفاعی در دعوای مطروحه داشته باشد مدافعات خود را کتباً از طریق پست یا هر طریق مطمئن ارسال کند. بالاخره اینکه جهت کسب مدافعات وکیل طرفین دعوی نیازی به تصریح در برگ نیابت قضایی ندارد و لهذا قاضی مجری نیابت ملزم به استماع اظهارات وکیل مدافع می‎باشد.
نيابت قضايي در مسائل كيفري
در امور كيفري نیز نيابت قضايي در ماده ۱۱۹ قانون آیین دادرسی کیفری چنین پیش‎بینی شده‎: هرگاه تحقیق از متهم، استماع شهادت شهود و مطلع، معاینه محل، بازرسی از منازل و اماکن و اشیاء، جمع‏آوری آلات جرم و به طور کلی هر اقدام دیگری خارج از حوزه قضائی محل مأموریت بازپرس لازم شود، وی با صدور قرار نیابت قضائی مطابق مقررات قانونی و ارسال اصل یا تصویر اوراق مورد نیاز پرونده و تصریح موارد، انجام آن‎ها را از بازپرس محل، تقاضا می‎کند. بدون تردید مرجعی که نیابت به او اعطاء شده در حدود مفاد آن، موضوع را پیگیری و اوراق تنظیمی را پس از امضاء به همراه سایر مدارک به دست آمده نزد مرجع نیابت‎دهنده اعاده می‎کند. به‎عنوان مثال تحقیق از گواهان، تحقیق از متهم پرونده و انتساب یا عدم انتساب عمل مجرمانه به وی که منتهی به صدور قرار تأمین یا صادر نشدن آن می‌شود. بدیهی است در صورتی که اجرای تمام یا بخشی از مفاد نیابت، مربوط به حوزه قضائی دیگری باشد، اوراق را برای اجرای نیابت به مرجع مزبور ارسال و مراتب را به بازپرس نیابت‌دهنده اعلام می‌دارد.
براساس تبصره ماده مذکور در مواردی که اقرار متهم و یا شهادت شاهد و یا شهادت بر شهادت شاهد، مستند رأی دادگاه باشد، استماع آن توسط قاضی صادرکننده رأی الزامی است. بنابراین همان‌طور كه ملاحظه می‎شود نكته مهم اين است كه در مواردي كه دادگاه مستقيماً بر مبناي اقرار متهم يا شهادت شهود مي‌خواهد رأي صادر كند، قاضي بايد خودش اقرار و شهادت را بشنود و در اين موارد، نيابت قضايي ممكن نيست.
هم‎چنين قرار بازداشت موقت متهم باید به تأیید رییس حوزه قضایی محل صادر‎کننده قرار برسد تا قابل اجرا باشد لذا در موارد نیابت تأیید قرار بایستی توسط رییس حوزه قضایی محل اجرای نیابت صورت پذیرد و به اعتراض متهم نیز دادگاه حوزه اجرای نیابت رسیدگی خواهد کرد. مضافاً این‎که در صورتی‎که اعزام متهم به محل دادگاه معطی نیابت مستلزم زمانی بیش از ۲۴ ساعت باشد مرجع مجری نیابت بایستی پس از صادر نمودن قرار تأمین نسبت به اعزام متهم اقدام کند.
اقسام نیابت قضایی
امر نیابت به دو دسته تقسیم می‎شود:
نیابت داخلی: هنگامی است که مراجع قضایی (اعم از دادسرا و دادگاه) به مرجع دیگری در داخل کشور انجام امری را واگذار نماید، در این‎صورت مرجع معطی می‎تواند در مواردی معین، قرار معاینه محل و تحقیق محلی را خارج از حوزه خود اجرا کند و الا تخلف شمرده می‎شود.
لازم به ذکر است اولاً: دادگاه نیابت دهنده نمی‎تواند شعبه دادگاه نایب را مشخص کند (حتی اگر از حیث درجه بالاتر از دادگاه نایب باشد) چون توزیع پرونده‎ها در هر حوزه قضایی، به‎عهده رئیس مستقیم همان حوزه است. ثانیاً: دادگاه اعطا کننده نیابت باید از دادگاه مجری از نظر درجه بالاتر یا حداقل مساوی باشد. مانند این‎که دادگاه کیفری دو از برای دستگیری متهم مثلاً به سرقت خودرو، نمی‎تواند به دادگاه تجدید نظر استان اعطای نیابت کند. لیکن در همین موضوع، انجام نیابت به دادگاه کیفری دو واقع در شهرستان دیگری ممکن می باشد.
ثالثاً: مرجع عمومی نمی‎تواند اختیارات خود را به مراجع اختصاصی نیابت دهد. عکس این مطلب یعنی اعطای نیابت اختصاصی به عمومی در صورتی ممکن است که در قانون تصریح شده باشد. به‎طور مثال اعطای نیابت از جانب دادسرا و دادگاه‎های عمومی به دادگاه ویژه روحانیت، امکان‎پذیر نمی‎باشد.
رابعاً: در موارد حسبی، یعنی امور غیر‎ترافعی از قبیل قیمومیت، ترکه میت، غائب مفقودالاثر، محجورین و موارد مرتبط با آن هم، امر اعطای نیابت قضایی پذیرفته شده است.
نیابت قضایی خارجی
نیابت قضایی بین‎المللی، تقاضایی است که یکی از مراجع قضایی داخلی از مقامات قضایی کشورهای خارجی دارد که به طور معمول با مشکلات قانونی و یا عملی مواجه است. زیرا اعطای نیابت قضایی خارج از کشور در صورتی است که بین دو کشور قرار داد (تعاون قضایی ) یا (معامله متقابل) وجود داشته است.
هم‎چنین دادگاه ایران می‎تواند به شرط معامله متقابل، نیابتی که از طرف دادگاه‎های کشورهای دیگر راجع به تحقیقات قضایی به آن‎ها داده می‎شود، قبول کنند.
باید توجه داشت دادگاه‎های ایران، نیابت تحقیقات قضایی را برابر قانون ایران انجام می‎دهند. لیکن چنان‎چه دادگاه‎های کشور خارجی ترتیب خاصی برای رسیدگی معین کرده باشند، دادگاه ایران می‎تواند به‎شرط معامله متقابل در صورتی‎که مخالف موازین اسلام و قوانین مربوطه به نظم عمومی و اخلاق حسنه نباشد، اقدام به انجام امر نیابت نماید.
در نیابت تحقیقات قضایی خارج از کشور نحوه بررسی وتحقیق را برابر قوانین ایران تعیین و از دادگاه خارجی نیابت گیرنده درخواست می‎شود که براساس آن کار تحقیقات را انجام دهد. در صورتی‎که دادگاه یاد‎شده به طریق دیگری اقدام به بررسی و تحقیق نماید، اعتبار آن منوط به نظر دادگاه است. بنابراین دادگاه نیابت‎دهنده، تمام اموری را که می‎خواهد توسط دادگاه دیگری انجام شود را مرقوم نموده و دادگاه انجام دهنده نیابت قضایی فقط ملزم به اطاعت بوده و نمی‎تواند خلاف آن‎چه که خواسته شده عمل نماید.