
مقدمه: در هر موضوع مطروحه در دادگستری اولین سؤالی که پیش میآید اینکه؛ آیا آن مرجع صلاحیت رسیدگی به پرونده مطرح شده را دارد یا نه، و در صورتیکه این امر از طریق نیابت قضایی انجام شود میتوان گفت که یک محکمهای که صالح به رسیدگی است ممکن است بررسی دلایلی را به محکمه دیگری واگذار کند. در واقع نیابت قضایی امکان دسترسی به دلایل یا انجام تحقیقات درباره دعوی یا شکایت اقامه شده را برای دادگاه رسیدگیکننده، آنهم در شرایطی که خارج از مقر دادگاه صلاحیتدار باشد، فراهم میکند. بنابراین اگر سرقت خودرویی بهطور مثال در حوزه قضایی شهرستان دماوند واقع شود لیکن محل اختفای سارق فیروزکوه باشد، در این صورت با توجه به صلاحیت دادسرای دماوند از جهت محل وقوع جرم، دستگیری متهم و دلالت وی طی نیابتی به دادسرای فیروزکوه سپرده خواهد شد.
تعریف نیابت قضایی
نیابت قضایی، یکی از تاسیسات حقوقی است که امکان تحصیل دلیل و بررسی آن را توسط مرجع قضایی دیگر فراهم میکند تا روند رسیدگی تسهیل و امکان احقاق حق برای دادگاه رسیدگیکننده ممکن شود. نیابت قضایی امکان دسترسی به دلایل یا انجام تحقیقات درباره دعوی یا شکایت اقامه شده را برای دادگاه رسیدگیکننده، آن هم در شرایطی که خارج از مقر دادگاه صلاحیتدار باشد، فراهم میکند.
در صورتیکه دادگاه مأمور نیابت قضائی جزء حوزه قضائی دادگاه نیابت دهنده باشد نیابت امری اختیاری است. به طور مثال دادگاه شهرستان که قرار تحقیقات محلی صادر نموده و باید در حوزه دادگاه بخش که جزء همان شهرستان است قرار اجراء نماید یا به دادگاه بخش نیابت قضائی بدهد. لیکن نکته مهم اینکه؛اگر محل اجرای قرار خارج از حوزه قضائی دادگاهی است که دعوی در آن مطرح است در اینصورت با توجه باینکه انجام وظیفه هر دادرسی محدود به حوزه قضائی خود او میباشد، ضرورت دارد این امر الزاماً از طریق اعطاء نیابت قضائی انجام پذیرد.
حدود و ثغور نیابت قضایی
بطور کلی نیابت قضایی امکان تحصیل دلیل و بررسی آن را توسط مرجع قضایی دیگر فراهم میکند تا روند رسیدگی تسهیل و امکان احقاق حق برای دادگاه رسیدگی کننده میسر شود. هدف از تدوین مقررات قانونی نیابت قضایی در قالب مقررات شکلی در مسائل جزایی و مدنی، جلوگیری از وقفه احتمالی در رسیدگیهاست. در واقع آنجاییکه هر مرجع قضایی از لحاظ صلاحیت محلی محدود به یک حوزه مشخصی است (منظور از حوزه قضایی عبارت است از قلمرو یک بخش یا شهرستان و یا نقاط معینی از شهرهای بزرگ) و همیشه نمیتوان رسیدگی را محدود به همان حوزه قضایی نمود، و نیز بهلحاظ اینکه در برخی موارد دعوی در صلاحیت یک حوزه قضایی است لیکن دلائل مربوط به آن در حوزه دادگاه دیگر وحتی خارج از مرزهای کشور میباشد، در اینصورت نیابت قضایی برای رفع مشکل فوق مطرح میگردد و به این معنی است که در هر موردی که رسیدگی به دلایلی خارج از حوزه قضایی مرجعی است، موضوع را از طریق اعطای نیابت دنبال میکند.
شایان ذکر است در بحث نیابت قضایی اساساً بحث صلاحیت قضایی به معنای خاص آن توسط دادگاه دیگر مطرح نیست، بلکه هر دادگاه یا مرجعی که امکان انجام مورد نیابت برایش فراهم باشد به درخواست دادگاه اعطاکننده نیابت مکلف به اجرای مفاد قرار نیابت است. بنابراین در موضوع نیابت قضایی دعوای دیگری مورد نظر نیست بلکه همان دعوی یا شکایت اولیه است که مطرح شده است اما بخشی از رسیدگی و تحقیقات به دادگاه دیگری که امکان عملی اجرای قرار نیابت برایش فراهم است، اعطا میشود.
نیابت قضایی در امور مدنی
هنگام رسیدگی به کلیه پروندههایی که در صلاحیت دادگاههای حقوقی است، ممکن است دادگاه اقدام به صدور نیابت قضایی کند. همانطور که در زندگی روزمره ممکن است شخصی، فرد دیگری را نایب خود قرار دهد، دادگاهها نیز ممکن است اقدام به اعطای نیابت کنند.
بهموجب ماده ۲۹۰ قانون آیین دادرسی مدنی، در مواردیکه رسیدگی به دلایلی از قبیل تحقیقات از مطلّعان و گواهان، معاینه محلی یا هر اقدام دیگری، باید خارج از محدوده دادگاه رسیدگیکننده به دعوی انجام گیرد، این مرجع به دادگاه صلاحیتدار محل نیابت میدهد تا حسب مورد اقدام لازم معمول و نتیجه را طی صورتجلسهای به دادگاه نیابتدهنده ارسال کند. بهعبارت دیگر دادگاه برای رسیدن به برخی حقایق مجبور به جمعآوری دلایلی است که در حوزه قضایی دیگر واقع شده است.
به طور مثال دعوایی به خواسته بطلان بیع نامه ای در دادگاه اصفهان در حال رسیدگی است و نیاز به تحقیق از مطلعین درباره این مسأله ضرورت دارد. فرض کنیم مطلّعین در شیراز زندگی میکنند که در اینصورت دادگاه رسیدگی کننده به مرجع قضایی شیراز نیابت میدهد تا تحت نظر یکی از قضات، آنها را احضار و تحقیقات را انجام دهد و نتیجه تحقیقات را به دادگاه نیابت دهنده (اصفهان) بفرستد.
البته صدور قرار نیابت قضایی میتواند به دلایل مختلفی دیگری نیز صورت پذیرد از جمله اینکه، در صورت زندانی بودن خوانده در شهر دیگر باید نسخه ثانی دادخواست و ضمائم آن جهت ابلاغ به زندانی به اداره ابلاغ دادگاه و یا زندان آن محل ارسال تا چنانچه خوانده دفاعی در دعوای مطروحه داشته باشد مدافعات خود را کتباً از طریق پست یا هر طریق مطمئن ارسال کند. بالاخره اینکه جهت کسب مدافعات وکیل طرفین دعوی نیازی به تصریح در برگ نیابت قضایی ندارد و لهذا قاضی مجری نیابت ملزم به استماع اظهارات وکیل مدافع میباشد.
نيابت قضايي در مسائل كيفري
در امور كيفري نیز نيابت قضايي در ماده ۱۱۹ قانون آیین دادرسی کیفری چنین پیشبینی شده: هرگاه تحقیق از متهم، استماع شهادت شهود و مطلع، معاینه محل، بازرسی از منازل و اماکن و اشیاء، جمعآوری آلات جرم و به طور کلی هر اقدام دیگری خارج از حوزه قضائی محل مأموریت بازپرس لازم شود، وی با صدور قرار نیابت قضائی مطابق مقررات قانونی و ارسال اصل یا تصویر اوراق مورد نیاز پرونده و تصریح موارد، انجام آنها را از بازپرس محل، تقاضا میکند. بدون تردید مرجعی که نیابت به او اعطاء شده در حدود مفاد آن، موضوع را پیگیری و اوراق تنظیمی را پس از امضاء به همراه سایر مدارک به دست آمده نزد مرجع نیابتدهنده اعاده میکند. بهعنوان مثال تحقیق از گواهان، تحقیق از متهم پرونده و انتساب یا عدم انتساب عمل مجرمانه به وی که منتهی به صدور قرار تأمین یا صادر نشدن آن میشود. بدیهی است در صورتی که اجرای تمام یا بخشی از مفاد نیابت، مربوط به حوزه قضائی دیگری باشد، اوراق را برای اجرای نیابت به مرجع مزبور ارسال و مراتب را به بازپرس نیابتدهنده اعلام میدارد.
براساس تبصره ماده مذکور در مواردی که اقرار متهم و یا شهادت شاهد و یا شهادت بر شهادت شاهد، مستند رأی دادگاه باشد، استماع آن توسط قاضی صادرکننده رأی الزامی است. بنابراین همانطور كه ملاحظه میشود نكته مهم اين است كه در مواردي كه دادگاه مستقيماً بر مبناي اقرار متهم يا شهادت شهود ميخواهد رأي صادر كند، قاضي بايد خودش اقرار و شهادت را بشنود و در اين موارد، نيابت قضايي ممكن نيست.
همچنين قرار بازداشت موقت متهم باید به تأیید رییس حوزه قضایی محل صادرکننده قرار برسد تا قابل اجرا باشد لذا در موارد نیابت تأیید قرار بایستی توسط رییس حوزه قضایی محل اجرای نیابت صورت پذیرد و به اعتراض متهم نیز دادگاه حوزه اجرای نیابت رسیدگی خواهد کرد. مضافاً اینکه در صورتیکه اعزام متهم به محل دادگاه معطی نیابت مستلزم زمانی بیش از ۲۴ ساعت باشد مرجع مجری نیابت بایستی پس از صادر نمودن قرار تأمین نسبت به اعزام متهم اقدام کند.
اقسام نیابت قضایی
امر نیابت به دو دسته تقسیم میشود:
نیابت داخلی: هنگامی است که مراجع قضایی (اعم از دادسرا و دادگاه) به مرجع دیگری در داخل کشور انجام امری را واگذار نماید، در اینصورت مرجع معطی میتواند در مواردی معین، قرار معاینه محل و تحقیق محلی را خارج از حوزه خود اجرا کند و الا تخلف شمرده میشود.
لازم به ذکر است اولاً: دادگاه نیابت دهنده نمیتواند شعبه دادگاه نایب را مشخص کند (حتی اگر از حیث درجه بالاتر از دادگاه نایب باشد) چون توزیع پروندهها در هر حوزه قضایی، بهعهده رئیس مستقیم همان حوزه است. ثانیاً: دادگاه اعطا کننده نیابت باید از دادگاه مجری از نظر درجه بالاتر یا حداقل مساوی باشد. مانند اینکه دادگاه کیفری دو از برای دستگیری متهم مثلاً به سرقت خودرو، نمیتواند به دادگاه تجدید نظر استان اعطای نیابت کند. لیکن در همین موضوع، انجام نیابت به دادگاه کیفری دو واقع در شهرستان دیگری ممکن می باشد.
ثالثاً: مرجع عمومی نمیتواند اختیارات خود را به مراجع اختصاصی نیابت دهد. عکس این مطلب یعنی اعطای نیابت اختصاصی به عمومی در صورتی ممکن است که در قانون تصریح شده باشد. بهطور مثال اعطای نیابت از جانب دادسرا و دادگاههای عمومی به دادگاه ویژه روحانیت، امکانپذیر نمیباشد.
رابعاً: در موارد حسبی، یعنی امور غیرترافعی از قبیل قیمومیت، ترکه میت، غائب مفقودالاثر، محجورین و موارد مرتبط با آن هم، امر اعطای نیابت قضایی پذیرفته شده است.
نیابت قضایی خارجی
نیابت قضایی بینالمللی، تقاضایی است که یکی از مراجع قضایی داخلی از مقامات قضایی کشورهای خارجی دارد که به طور معمول با مشکلات قانونی و یا عملی مواجه است. زیرا اعطای نیابت قضایی خارج از کشور در صورتی است که بین دو کشور قرار داد (تعاون قضایی ) یا (معامله متقابل) وجود داشته است.
همچنین دادگاه ایران میتواند به شرط معامله متقابل، نیابتی که از طرف دادگاههای کشورهای دیگر راجع به تحقیقات قضایی به آنها داده میشود، قبول کنند.
باید توجه داشت دادگاههای ایران، نیابت تحقیقات قضایی را برابر قانون ایران انجام میدهند. لیکن چنانچه دادگاههای کشور خارجی ترتیب خاصی برای رسیدگی معین کرده باشند، دادگاه ایران میتواند بهشرط معامله متقابل در صورتیکه مخالف موازین اسلام و قوانین مربوطه به نظم عمومی و اخلاق حسنه نباشد، اقدام به انجام امر نیابت نماید.
در نیابت تحقیقات قضایی خارج از کشور نحوه بررسی وتحقیق را برابر قوانین ایران تعیین و از دادگاه خارجی نیابت گیرنده درخواست میشود که براساس آن کار تحقیقات را انجام دهد. در صورتیکه دادگاه یادشده به طریق دیگری اقدام به بررسی و تحقیق نماید، اعتبار آن منوط به نظر دادگاه است. بنابراین دادگاه نیابتدهنده، تمام اموری را که میخواهد توسط دادگاه دیگری انجام شود را مرقوم نموده و دادگاه انجام دهنده نیابت قضایی فقط ملزم به اطاعت بوده و نمیتواند خلاف آنچه که خواسته شده عمل نماید.
باسلام ممنون عالی بود بنده یه پرونده در شعبه یک دادگاه یک کیفری استان اردبیل داشتم به اتهام زنا به عنف واکراه که شکایت شاکیه واهی بود وقاضی هم بامدارک معجول وشوهد کذب برایم دوسال اقامت اجباری و۱۰۰ضربه شلاق داده بود که بعدازصدور حکم مدارک معجول دردادگاه صالح به اثبات رسید وموند شاهد کذب بعدا شاکیه با اسید خودزنی کرده وهمان شاهد رانیز به دادگاه معرفی کرده و منم دفاع ازخود به دادگاه گفتم که همان شاهد در پرونده یک کیفری هم شاهدکذب داده است وپرونده در اجرای احکام بوده که حال قرارنیابت صادرشده حالا میتوانم از اون پرونده اجرای احکام نجات پیدا کنم؟
با سلام متقابل؛ در صورت قطعیت حکم دادگاه رسیدگی کننده به مدارک مجعول، تقاضای اعاده دادرسی بدهید. ضمن اینکه درخواست توقیف عملیات اجرائی را میتوانید مرح نمائید.
با سلام متقابل، ابتدا باید تقاضای اعاده دادرسی از دیوانعالی کشور کنید، سپس رها خواهید شد.