شیوه طرح دعاوی چک در مراجع قضایی

مقدمه:

چک به عنوان یک وسیله پرداخت نقش بسیار مهمی در روابط اقتصادی اشخاص جامعه ایفا می‎کند که در صورت آشنایی با مقررات مربوط به آن با آسودگی می توان در کلیه معاملات از آن استفاده کرد و چنانچه بدون در نظر گرفتن مقررات قوانین و با عدم آگاهی از آثار و عواقب حقوقی چک، مبادرت به صدور، ظهرنویسی و به تعبیر دیگر پشت‎نویسی آن شود چه بسا این وسیله آسایش به یک معضل فردی و اجتماعی برای اشخاصی که در ارتباط با این وسیله پرداخت هستند تبدیل شود.

از اینرو در این نوشتار ابتدا با مفهوم حقوقی چک و اصطلاحات قانونی آن آشنا می شویم و سپس با ذکر مثال‎های عملی به زبان ساده نحوه استفاده از آن و در صورت بروز مشکل قضایی چگونگی دفاع از حقوق خود را می‎آموزیم.

(۱) اصطلاحات

* چک نوشته‎ای است که برابر آن صادر‎کننده تمام یا قسمتی از پولی را که نزد بانک (محال علیه) دارد به نفع خودش مسترد میکند و یا آن را به دیگری واگذار می‎نماید.

* صادر‎کننده چک شخصی است که عمل صدور چک را با امضای آن انجام می دهد و باید در تاریخ مندرج در چک (سررسید) به اندازه مبلغ آن نزد بانک وجه نقد یا اعتبار داشته باشد.

* دارنده چک شخصی است که برای اولین بار چک را به بانک ارایه می کند و در صورت عدم موجودی یا کافی نبودن موجودی با تقاضای او، بانک گواهی عدم پرداخت به نام او صادر می‎کند.

انواع چک

* چک عادی: چکی است که اشخاص برعهده بانک‎ها به حساب جاری شان صادر می‎کنند و دارنده آن تضمینی جز اعتبار صادر کننده آن ندارند.

* چک مسافرتی چکی است که توسط بانک صادر و وجه آن در هر یک از شعب آن بانک یا توسط نمایندگان و کارگزاران آن بانک پرداخت می‎شود.

* چک تضمین شده چکی است که توسط بانک به عهده همان بانک به درخواست مشتری، صادر و پرداخت وجه آن توسط بانک تضمین می‎شود.

* چک تأیید شده چکی است که اشخاص عهده بانک‎ها به حساب جاری خود، صادر و توسط بانک پرداخت وجه آن تأیید می‎شود.

پرسش: برای مطالبه وجه چکی که محل ندارد و پرداخت شدنی نیست از چه طریقی می وان اقدام کرد؟

پاسخ: دارنده چک بلامحل برای وصول طلب خود از سه طریق می تواند اقدام کند یعنی از راه شکایت کیفری، طرح و اقامه دعوی حقوقی (مدنی) و اجرای ثبت.

۹-۱- مطالبه وجه چک از طریق طرح دعوای حقوقی

برابر قانون تجارت چک باید به محض ارائه کارسازی شود و پرداخت وجه نباید وعده داشته باشد اما درعمل شاهد آن هستیم که مردم در جامعه از چک به عنوان وسیله کسب اعتبار استفاده می‎کنند و معمولاً چک‎ها وعده‎دار هستند. پس از آن‎که دارنده چک به بانک مراجعه کرد و به علت کسر موجودی یا فقدان موجودی از بانک گواهی عدم پراخت دریافت کرد می‎تواند با تقدیم دادخواست مطالبه علیه صادر‎کننده چک و نیز کسانی که چک را پشت‎نویسی کردند اقامه دعوی کنند.

در دعاوی حقوقی صادر‎کننده و ظهرنویس ها دارای مسؤولیت تضامنی‎اند یعنی هر یک از آن در قبال کل مبلغ چک مسؤولیت دارند و دارنده چک مختار است به همه آنان یا یکی از آنان مراجعه کند.

لازم به ذکر است در صورتی که در حساب کسر موجودی باشد، دارنده چک با ارائه اصل آن به بانک و تصریح باین‎که چه میزان دریافت داشته است می تواند میزان موجودی ر ا دریافت کند و نسبت به مازاد، از بانک گواهی بگیرد که همین گواهی جانشین چک خواهد بود.

از طرف دیگر، چک ممکن است در وجه حامل یا شخص معین یا به حواله‎کرد باشد و ممکن است به صرف امضای پشت آن به دیگری منتقل شود. بنابراین هنگامی که صادر‎کننده چک با خط کشیدن روی کلمه «حواله‎کرد» قلم می زند حق پشت‎نویسی را از کسی که چک در وجه او صادر شده سلب می‎نماید دریافت‎کننده چک هم با قبول چک با این وضعیت حق انتقال چک را به دیگری از خودش سلب کرده لذا در صورت انتقال به دیگری بانک می‎تواند از پرداخت وجه آن به شخص ثالث خودداری کند.

پس از اخذ گواهی عدم پرداخت از بانک، دارنده چک با تنظیم دادخواست به دادگاه حقوقی مراجعه می‎کند و پس از ثبت دادخواست زمان تشکیل جلسه دادرسی به وی ابلاغ می‎شود.

برای رسیدگی به این دعوی اصولاً دادگاه محل اقامت خوانده دعوی صلاحیت دارد. چنان‎که در مباحث پیشین اشاره شد، اگر چک در همان مکانی که صادر شده است باید پرداخت شود، دارنده چک حتماً باید ظرف ۱۵ روز از تاریخ صدور، وجه آن را مطالبه کند و اگر از یک نقطه به نقطه دیگر ایران صادر شده باشد باید ظرف ۴۵ روز از تاریخ صدور چک مطالبه شود والاّ دارنده چک نمی‎تواند دیگر وجه آن را از ظهرنویس مطالبه نمايد.[۱] بلکه فقط صادر‎کننده چک مسؤولیت پرداخت وجه چک را خواهد داشت و دارنده چک نمی‎تواند از مزایای مسئوليت تضامنی صادر‎کننده و ظهرنویس استفاده کند.

پرسش: اگر چک با ظهرنویسی به دارنده منتقل شود و ما بین ظهرنویس و صادر‎کننده اختلاف حساب پیش آید، آیا این امر مانع از پرداخت وجه چك به دارنده آن می‎شود؟

پاسخ: فرض کنیم آقای «م» برای خرید یک واحد آپارتمان چکی را به آقای «ک» که فروشنده است می‎دهد و آقای «ک» آن را با پشت نویسی به آقای «س» منتقل می‎کند ادعای صادر‎کننده چک یعنی آقای «م» مبنی بر اختلاف حساب با آقای «ک» تأثیری در حقوق خواهان آقای «س» که چک با پشت نویسی به او منتقل شده، ندارد.

البته بدیهی است که صادر‎کننده چک می تواند با تقدیم دادخواست دیگر به طرفیت واگذار‎کننده چک یعنی آقای «ک» حقوق خود را مطالبه نماید.

پرسش: چنانچه تاریخ چک یا مبلغ آن با حروف و رقم نوشته شده باشد و بین آن‎ها اختلاف باشد کدام‎یک معتبر است؟

پاسخ: در صورت بروز اختلاف بین آن‎ها مبلغی که با حروف نوشته شده یا تاریخی که با حروف نوشته شده دارای اعتبار خواهد بود.

پرسش: اگر کسی چکی را صادر کند و سپس فوت نماید آیا بانک می تواند وجه آن را بپردازد؟

پاسخ: در این فرض بانک می تواند وجه چک را که صاحب حساب در زمان حیات خود صادر کرده است و سپس فوت نموده پرداخت نماید. زیرا به محض صدور چک صاحب حساب وجه آن را به شخص دیگری واگذار کرده است.

پرسش: آیا دارنده چک می‎تواند دیرکرد و خسارات وارده را هم از صادر کننده یا ظهرنویس و ضامن مطالبه کند؟

پاسخ: بله. با درخواست خواهان دادگاه خسارت تأخیر تأدیه را برمبنای نرخ تورم از تاریخ چک تا زمان وصول آن که توسط بانک مرکزی اعلام می‎شود و نیز هزینه دادرسی و حق‎الوکاله را برطبق تعرفه‎های قانونی محاسبه و خوانده یا خواندگان را به پرداخت آن‎ها محکوم می‎کند.[۲]

۹-۲- مطالبه وجه چك از طريق شکایت كيفري

شخصی که چک صادر می‎کند باید در تاریخ سررسید به اندازه مبلغ مندرج در آن در بانک وجه نقد یا اعتبار داشته باشد و نباید تمام یا قسمتی از وجه چک را از بانک خارج کند یا دستور عدم پرداخت آن را دهد. اگر صادر کننده چک را به نحوی صادر کند که بانک آن را پرداخت نکند دارای مسؤولیت خواهد بود.

بنابراین در صورت عدم مطابقت امضا، قلم خوردگی در متن، اختلاف در مندرجات چک و مسایلی از این دست، بانک از پرداخت وجه چک امتناع خواهد کرد. از این‎رو صادر‎کننده در نوشتن چک باید دقت لازم را به‎عمل آورد و نباید چک را به صورتی تنظیم کند که بانک از پرداخت چک خودداری نماید.

پرسش: اگر چک از صاحب حساب سرقت شود یا چک در دست او یا دارنده آن مفقود شود چه باید کرد؟

پاسخ: ذی‎نفع اعم از صادر‎کننده چک یا دارنده آن می تواند به بانک دستور عدم پرداخت بدهد و در این دستور باید صریحاً عنوان کند که علت عدم پرداخت از سوی بانک چیست؟

نمونه درخواست

ریاست محترم بانک ملی … شعبه …

با سلام؛ اینجانب … فرزند … صاحب حساب جاری/ دارنده چک شماره … بدین وسیله اعلام می‎دارد که چک/ دسته چک شماره … تاریخ … در … مفقود، سرقت … شده است و در اجرای ماده ۱۴ قانون صدور چک تقاضای عدم پرداخت آن را دارم.

                                                                                             امضاء

دستور‎دهنده عدم پرداخت به بانک باید پس از اعلام عدم پرداخت به بانک، شکایت کتبی خود را تحویل دادسرایی که چک در حوزه آن سرقت شده یا مفقود شده و … تقدیم نماید و سپس حداکثر ظرف مدت یک هفته گواهی تقدیم شکایت اش راکه از دادسرایی که دریافت کرده به بانک ارائه کند والاّ بانک پس از یک‎هفته وجه چک را با درخواست دارنده چک به او پرداخت می‎کند.

بدیهی است اگر خلاف ادعایی که موجب عدم پرداخت شده ثابت شود دستور دهنده به بانک علاوه بر مجازات باید کلیه خسارات وارده به دارنده چک را نیز بپردازد.

نمونه شکایت به دادسرا

ریاست محترم دادسرای عمومی و انقلاب ………

با سلام

اینجانب …. فرزند … مقیم … یک فقره چک به شماره … عهده بانک … به مبلغ … ریال در تاریخ … مفقود کرده ام/ از بن به سرقت رفته است/ و … (سایر جرائم) خواهشمند است ضمن دستور تعقیب و انجام تحقیقات مقدماتی به ضابطان، در راستای اعمال تبصره دو ماده ۱۴ قانون صدور چک گواهی تقدیم شکایت کیفری به بانک را صادر فرمایید.

                                                                                                     امضاء

باید توجه داشت که هنگامی می توان دستور عدم پرداخت به بانک داد که چک مفقود شود یا از طریق مجرمانه مانند سرقت و … بدست دارنده برسد بنابراین صرف اختلاف حساب مالی و یا عدم انجام تعهد و … دلیلی بر صدور این دستور نمی باشد برای مثال اگر آقای «م» برای پرداخت ثمن معامله چکی صادر کند و آن‎را به فروشنده بدهد و فروشنده نتواند به تعهداتش برای مثال انتقال مبیع در فرجه مقرر اقدام کند صادر کننده چک مجاز نیست که دستور عدم پرداخت به بانک بدهد و باید از طریق تقدیم دادخواست حقوقی متعهد را به انجام تعهداتش الزام کند.

پرسش: چه کسی حق شکایت کیفری از چک بلامحل را دارد؟

پاسخ: شخصی که برای اولین مرتبه چک را به بانک ارائه می‎کند و گواهی عدم پرداخت به نام او صادر می‎شود حق شکایت کیفری دارد و اگر پس از آن‎که گواهی عدم پرداخت به نام او صادر شد چک را به دیگری منتقل کند شخص ثالث دیگر حق تعقیب کیفری صادر‎کننده را ندارد گرچه می تواند او را تعقیب حقوقی کند. برای این‎که معلوم شود چه شخصی برای نخستین بار چک را به بانک ارائه کرده است بانک موظف است پس از مراجعه دارنده، هویت کامل و دقیق او را با ذکر تاریخ در پشت چک درج کند.

فرض کنید آقای «م» چکی را در وجه حامل صادر می‎کند و آن را به آقای «ک» می دهد و آقای «ک» نیز آن را بابت انجام معامله‎ای به آقای «س» منتقل می‎کند و آقای «س» نیز آن را به خانم «د» می‎دهد و خانم «د» برای نقد کردن چک به بانک مراجعه می‎کند در این حالت باید مشخصات خانم «د» با ذکر تاریخ در پشت چک به ثبت برساند و گواهی عدم پرداخت را به نام وی صادر کرده و نام او را به‎عنوان آورنده در گواهی عدم پرداخت بیاورد. حال اگر خانم «د» چک را به ید قبلی خود بازپس دهد و اصل پولش را دریافت کند دیگر آقای «س» حق تعقیب کیفری ندارد.

برای تعقیب کیفری صادر‎کننده چک بلامحل توجه به نکات زیر ضروری است:

۱ ـ برای شکایت کیفری دارنده چک، فرصت دارد تا ۶ ماه پس از تاریخ صدور آن برای دریافت پول به بانک مراجعه کند و اگر چک قابل پرداخت نبود دارنده ۶ ماه پس از صدور گواهی عدم پرداخت مهلت دارد تا برای تقدیم شکایت کیفری به دادسرا مراجعه نماید. برای مثال اگر تاریخ صدور چک ۱/۲/۱۳۸۶ باشد و دارنده چک در تاریخ ۱/۴/۱۳۸۶ به بانک برود و گواهی عدم پرداخت دریافت کند تا تاریخ ۱/۱۰/۱۳۸۶ فرصت دارد تا از صادر‎کننده چک شکایت کیفری نماید.

۲ ـ ظهرنویس‎ها و ضامن‎ها قابل تعقیب کیفری نیستند گرچه از حیث حقوقی دارای مسئولیت تضامنی برای پرداخت وجه چک هستند.

۳ ـ چک‎های عادی به دادسرای شهری که بانک محال‎علیه یعنی بانکی که حساب جاری در آن افتتاح شده باید مراجعه کرد ولی در مورد چک‎های سیستم یکپارچه الکترونیکی در هر شهری که گواهی عدم پرداخت دریافت گردیده، شاکی می‎تواند به دادسرای آن شهر شکایت خود را تقدیم کند.

۴ ـ برای تقدیم شکایت به دادسرا باید از اصل چک و گواهی عدم پرداخت بانک کپی تهیه و آنها را برابر اصل کرد. هزینه شکایت کیفری برای چک بلامحل تا ۱۰۰٫۰۰۰ ریال، هزار ریال و نسبت به مازاد آن تا ۱۰٫۰۰۰٫۰۰۰ ریال، سه هزار ریال و مازاد بر ۱۰٫۰۰۰٫۰۰۰ ریال ده هزار ریال می‎باشد.

نمونه شکایت به دادسرا

ریاست محترم دادسرای عمومی و انقلاب …

با سلام

اینجانب … فرزند … از آقای … فرزند … مقیم … به عنوان صدور یک فقره چک بلامحل به مبلغ … ریال عهده بانک … به شماره … شکایت کیفری دارم. برابر گواهی بانک … حساب ایشان فاقد موجودی کافی است.

                                                                                              امضاء…

نشانی شاکی:

پرسش: آیا با شکایت کیفری، صادرکننده چک به پرداخت وجه آن هم محکوم می‎شود؟

پاسخ: خیر فقط مجازات می شود و اگر دارنده چک می خواهد از مزایای تعقیب کیفری بهره‎مند شود می‎تواند مدارک و اسناد خود را با تقدیم دادخواست حقوقی به شرحی که در صفحات قبل آوردیم به دادگاه کیفری تسلیم نماید و دادگاه کیفری ضمن صدور حکم به مجازات متهم او را به پرداخت وجه چک نیز محکوم می‎کند.

* وصول چک از طریق اجرای ثبت

دارنده چک می‎تواند به جای مراجعه به دادسرا و دادگاه از طریق اجرای اداره ثبت اسناد و املاک نیز وجه چک را مطالبه کند. برای صدور اجراییه، دارنده چک باید عین چک و گواهی عدم پرداخت را به اجرای ثبت اسناد محلی که بانک محال‎علیه در آن واقع شده تسلیم کند اجرای ثبت هنگامی دستور اجرا صادر می‎کند که امضای چک با نمونه امضای صادر‎کننده در بانک تطبیق داشته باشد و این امر توسط بانک گواهی شده باشد.

باید توجه داشت که اجراییه ثبت فقط علیه صادر‎کننده چک بلامحل از سوی اداره ثبت صادر می‎شود نه علیه ظهرنویس یا ضامن. البته هنگامی که چک به وکالت یا نمایندگی صادر می شود هم علیه صادر‎کننده و هم صاحب حساب اجراییه صادر می شود برای مثال در مورد شرکت‎ها.

۹-۳- چگونگی رفع سوء اثر از چک‌های برگشتی اشخاص

الف) تأمین موجودی: مشتری مبلغ کسری موجودی را به حساب جاری خود واریز کرده و پس از دریافت مبلغ مزبور توسط ذی‌نفع چک، بانک نسبت به رفع سوء اثر از سابقه چک برگشتی اقدام می‌نماید.

ب) ارائه لاشه چک برگشتی: مشتری می‎تواند لاشه چک برگشتی را به بانک ارائه نموده که در قبال آن بانک مربوطه به مشتری رسید ارائه می‌دهد.

ج) ارائه رضایت نامه محضری ذی‎نفع چک به بانک:

در صورت عدم امکان ارائه لاشه چک برگشتی به بانک بنا به دلایلی نظیر مفقود شدن، به سرقت رفتن و سوختن، ذی‎نفع چک یعنی شخصی که گواهی نامه عدم پرداخت وجه چک به نام او صادر شده است، می‌تواند با حضور در دفترخانه اسناد رسمی، رضایت خود را اعلام نموده و بانک با دریافت رضایت‌نامه مزبور، نسبت به رفع سوء اثر از چک مورد نظر و ابطال آن اقدام نماید.

هم‎چنین چنان‎چه ذی‎نفع چک شخص حقوقی دولتی و یا نهاد عمومی غیردولتی باشد، می‌تواند با ارائه نامه رسمی رضایت خود را اعلام کرده و بانک با دریافت رضایت‎نامه مزبور، نسبت به رفع سوءاثر از چک مورد نظر و ابطال آن اقدام نماید.

د) واریز مبلغ چک به حساب جاری و مسدود نمودن آن به مدت ۲۴ ماه:

چنان‎چه ارائه لاشه چک و یا رضایت‌نامه محضری ذی‎نفع به بانک امکان پذیر نباشد، مشروط به این‎که حساب جاری مشتری نزد شعبه مفتوح و توسط مراجع قضایی مسدود نشده باشد، مشتری می‌تواند با واریز معادل کسری موجودی به حساب جاری خود، درخواست مسدود شدن وجه مزبور را برای پرداخت چک برگشتی ذیربط تا زمان تعیین تکلیف قطعی چک برگشتی و یا حداکثر به مدت ۲۴ ماه، به بانک ارائه و سپس بانک نسبت به رفع سوء اثر از سابقه چک برگشتی اقدام می‌نماید. در این شرایط بانک موظف است ظرف پنج روز کاری، طی نامه‌ای تأمین وجه چک را به اطلاع شخصی که گواهی‌نامه عدم پرداخت به نام وی صادر شده است، برای مراجعه به بانک و دریافت وجه چک، برساند.

ه) ارائه حکم قضایی مبنی بر رفع سوء اثر از سوابق چک برگشتی:

در صورت عدم اقدام مشتری نسبت به رفع سوءاثر، سابقه هر چک برگشتی صرفاً پس از انقضای مدت هفت سال از تاریخ صدور گواهی‌نامه عدم پرداخت آن به صورت خودکار از سامانه اطلاعاتی بانک مرکزی رفع سوء اثر می‌گردد.

ضمناً چنان‎که مشتری ظرف مدت ۱۰ روز کاری پس از برگشت چک، اقدام به تأمین کسری موجودی حساب جاری یا ارائه لاشه چک یا رضایت‎نامه محضری از ذی‎نفع ننماید، بانک موظف است اطلاعات مربوط به گواهی‌نامه عدم پرداخت را به سامانه اطلاعاتی بانک مرکزی ارسال نماید. به علاوه بانک مکلف است بنا به درخواست مشتری و به منظور آگاهی وی ازسوابق چک‌های برگشتی خود در سامانه اطلاعاتی بانک مرکزی، اقدام به ارائه صورت کامل تعداد و مشخصات چک‎های برگشتی وی با درج تاریخ برگشت چک نماید.