اعاده حیثیت از اشخاص
مقدمه:
آمار پرونده های کیفری موجود در مراجع دادگستری حکایت دارد موضوع نزاع لفظی (یعنی بکار بردن الفاظ رکیک حین دعوی) که بعضاً منجر به درگیری فیزیکی نیز می شود، یکی از معضلاتی است که جامعه کنونی ما با آن مواجه است. صرفنظر از اینکه چه عواملی موجب گردیده تا این حد آستانه صبر مردم پایین بیاید، باید گفت چنین اعمال زشت و ناپسند، زیبنده جامعه ما نیست. در آموزه های دینی هم آمده که خداوند بهشت را بر افراد فحاش و بدزبان که نسبت به گفتار خود بی‌مبالات هستند، حرام نموده است.
همچنین از نظر حقوقی، بسیاری از این برخورد ها اگر همراه با نسبت دروغ و تهمت باشد، مصداق جرم توهین و افترا خواهد بود. لیکن آنچه ذیلاً خواهیم دید، اینکه در جریان این منازعات چنانچه شخصی بخواهد از خود اعاده حیثیت کند و در واقع فردی را که نسبت ناروایی به او داده تعقیب کند، چه مراحلی را باید طی کند.
مصادیق توهین، افتراء در فضای حقیقی
توهین در لغت به معنای خوار کردن، سبک دانستن، تحقیر و خفّت است. افتراء یا هتک حرمت به معنای دروغ بستن، بهتان و تهمت‌زدن است. لیکن دارای وصف کیفری بوده و به توهین نسبت به افراد عادی و در برخی موارد به اعتبار مقام و شخصیت اهانت شونده تقسیم می شود. در خصوص جرم توهین و فحاشی نسبت به افراد عادی، ماده ۶۰۸ (۸۳۹) قانون مجازات اسلامی پیش‌بینی نموده: توهین به افراد از قبیل فحاشی و استعمال الفاظ رکیک، چنانچه موجب حد قذف نباشد، به مجازات شلاق تا ۷۴ ضربه یا پنجاه هزار تا یک میلیون ریال جزای نقدی خواهد بود.
در این ارتباط در ماده ۶۹۷ (۹۲۳) قانون مجازات اسلامی آمده: هرکس به وسیله اوراق چاپی یا خطی یا به‌وسیله‌ی درج در روزنامه و جراید یا نطق در مجامع یا به هر وسیله‌ی دیگر به کسی امری را صریحاً نسبت دهد یا آنها را منتشر نماید که مطابق قانون آن امر جرم محسوب می‌شود و نتواند صحت آن را ثابت نماید، جز در مواردی که موجب حد است، به یک ماه تا یک سال حبس و تا ۷۴ ضربه شلاق یا یکی از آنها، حسب مورد، محکوم خواهد شد.
مصادیق توهین، افتراء در فضای مجازی
از سوی دیگر، با توجه باینکه توهین از مصادیق بارز هتک حرمت است و در ماده ۱۶ قانون جرایم رایانه‌ای، توهین در فضای مجازی نیز دارای جنبه کیفری دانسته بنابراین به موجب این ماده نیز قابل مجازات است. ماده مذکور مقرر کرده است: “هر کس به وسیله سامانه‌های رایانه‌ای یا مخابراتی، فیلم یا صوت یا تصویر دیگری را تغییر دهد یا تحریف کند و آن را منتشر یا با علم به تغییر یا تحریف منتشر کند، به نحوی که عرفاً موجب هتک حیثیت او شود، به حبس از ۹۱ روز تا ۲ سال یا جزای نقدی از ۵ میلیون ریال تا ۴۰ میلیون ریال یا هر ۲ مجازات محکوم خواهد شد.”
البته اگر نشر اکاذیب در مطبوعات دیجیتال و آنلاین و در خبرگزاری ها، اتفاق افتاده باشد به مانند نشریات عادی، در دادگاه ویژه مطبوعات و با حضور هیئت منصفه مطبوعات رسیدگی می گردد. اما مجازات نشر اکاذیب رایانه ای از مجازات نشر اکاذیب به وسیله نشریات عادی، شدید تر است. مضافاً اگر نشر اکاذیب به وسیله ارسال پیامک انبوه یا غیر انبوه، ارسال ایمیل، نشر اکاذیب از طریق کانال های تلگرامی و یا اینستاگرام، و به صورت کلی نشر اکاذیب در فضای مجازی با استفاده از رایانه و سامانه های مخابراتی صورت گیرد، مرتکب به مجازاتهای فوق الذکر محکوم می شود.
مضافاً اینکه در ماده ۱۸ قانون جرائم رایانه‌ای مصوب سال ۱۳۸۸ ذیل عنوان “هتك حیثیت و نشر اكاذیب” پیش بینی شده: هر كس به قصد اضرار به غیر یا تشویش اذهان عمومی یا مقامات رسمی به وسیله سامانه رایانه‌ای یا مخابراتی اكاذیبی را منتشر نماید یا در دسترس دیگران قرار دهد به جریمه نقدی و حبس محكوم خواهد شد.
بنابراین امروزه با ظهور پدیده های نوین ارتباط جمعی مانند شبکه هاي اجتماعي و نرم افزارهای پیام رسان فوری، نشر اکاذیب در فضای مجازی و با استفاده از داده‌های رایانه‌ای جرم تلقی شده و قابل تعقیب و مجازات است.
اعاده حیثیت و ادعاي شرف
ادعاي شرف يا به اصطلاح حقوقي اعاده حيثيت، به اين معناست که هرکس به هر نحو امور غير واقع را به ديگري نسبت دهد به شکلي که اين کار باعث پايمال شدن حقوق وي اعم از مادي يا معنوي شود، به موجب قانون براي وي حقي در جهت اعاده حقوق از دست رفته ايجاد شده تا به واسطه آن بتواند آثار جرم انگاري يا احتمالاً محکوميت بلاوجه خود را زايل کند.
به همین جهت تعقیب شخص مفتری، یعنی شخصی که با طرح شکایت غیرواقعی باعث هتک حیثیت فردی شده با اثبات اینکه وی قصد اضرار به دیگری داشته، موجب خواهد شد آبروی از دست رفته شخص زیان‌دیده در افکار عمومی یا در جمع خاص به حالت اولیه بازگردد.
البته جرم توهین یک جرم عمدی است و ارتکاب غیرعمدی مانند حالت خواب و هیپنوتیزم و مستی را، که فرد مرتکب فاقد اراده است، در بر نمی گیرد. مضافاً مواردی مانند مرتکب برای مثال بلحاظ برخی تفاوت‌های فرهنگی یا زبانی از آن مطلع نیست، شامل نمی شود. به علاوه اعاده حيثيت نياز به شاکي خصوصي دارد که با مراجعه به دادسرا و طرح شکايت عليه فرد مزبور مي توان تعقیب کیفری را به جریان انداخت.
جرم مذکور نه تنها به صورت قولی بلکه چنانچه با انجام هر عملی صورت پذیرد که انتساب فعل مجرمانه ای را به شخصی نشانه رود نیز دارای وصف کیفری است. در این راستا ماده ۶۹۹ (۹۲۵) قانون مجازات اسلامی مقرر می دارد: هرکس عالماً به قصد متهم نمودن دیگری آلات و ادوات جرم یا اشیایی را که یافت شدن آن در تصرف یک نفر موجب اتهام او می‌گردد، بدون اطلاع آن شخص در منزل یا محل کسب یا جیب یا اشیایی که متعلق به اوست بگذارد یا مخفی کند یا به نحوی متعلق به او قلمداد نماید و در اثر این عمل شخص مزبور تعقیب گرد، پس از صدور قرار منع تعقیب و یا اعلام برائت قطعی آن شخص مرتکب از حبس از شش ماه تا سه سال و یا تا ۷۴ ضربه شلاق محکوم می‌شود، که به آن افترای عملی می گویند.
دامنه جنبه کیفری و قابلیت مجازات رفتارِ موهن، تا جایی است که ماده ۷۰۰ (۹۲۶) قانون مجازات اسلامی تصریح نموده: هرکس با نظم یا نثر یا به صورت کتبی یا شفاهی کسی را هجو کند یا هجویه را منتشر نماید به حبس از یک تا شش ماه محکوم می‌شود.
البته نسبت دادن اعمالی که جرم نیست ولی برخلاف شرع یا شأن یا حتی مستوجب تعقیب اداری یا انتظامی باشد، موجب محکوم شدن مرتکب به اعتبار ماده فوق نمی‌شود. برای مثال اگر کسی، دیگری را متهم به بی تقوایی، بی‌عدالتی و نظایر اینها کند، مرتکب افترا نشده است.
نکته دیگر این است که برای تحقق افترا، عمل اسناد داده شده باید فعل یا ترک فعلى باشد که در قانون ممنوع بوده و برای آن مجازات تعیین شده باشد. لهذا اگر شخصی به قصد هتک حرمت واژه های عامیانه و غیرصریح مانند جانى یا بزهکار بدهد مثلاً به کسى بگوید قاتل، مفتری محسوب نمى‌شود. زیرا منظور اِسناد دهنده توهین و تحقیر طرف خود بوده، نه اینکه بخواهد او را به ارتکاب عمل قتل متهم کند، گرچه ممکن است از مصادیق توهین محسوب شوند. نکته دیگر، ضرورت جرم بودن عمل انتسابى برای تحقق افتراست. با این توصیف تفاوت توهین با افترا آن است که افترا نسبت دادن صریح عمل مجرمانه به غیر و متضمن اِسناد و اِخبار است اما در توهین، مرتکب قصد هتک حرمت دارد.
نکته آخر اینکه هر گاه مفتری بتواند صحت نظر خود را در مورد ارتکاب جرم از سوی شخص مورد اتهام به اثبات برساند، به عنوان مفتری قابل مجازات نخواهد بود.
تفاوت اعاده حقوق اجتماعی با اعاده حیثیت
طبق ماده ۲۵ قانون مجازات اسلامی شخصی که محکوم شده است در شرایط خاصی مشمول محرومیت‌های اجتماعی می‌شود، که با گذشت زمان معینی این محرومیت‌ها از بین می‌رود. در اینجا تفاوت اعاده حقوق اجتماعی با اعاده حیثیت در این است که، اعاده حقوق اجتماعی درباره مجرمانی است که قانونگذار در برخی جرایم آنها را مستحق محرومیت از حقوق اجتماعی نیز دانسته است.
البته محرومیتی که با گذشت مدت زمان مشخص از ارتکاب جرم یا اجرای مجازات از مجرم زدوده می‌شود. به عبارت دیگر، مجرمانی که به دلیل ارتکاب جرایم خاص از حقوق اجتماعی خود محروم شده‌اند با گذشت زمان خاصی مجدداً دارای همان حقوق از دست رفته خواهند شد. اما اعاده حیثیت افرادی را شامل می‌شود که در اصل، مرتکب جرم نشده و بی‌گناهی آنها نیز اثبات شده است.
